سۆراغی ڕەمزی نافیع لە ڕۆژی ئاڵای کوردستاندا

عەبدولستار ئەحمەد باغەمرەیی

ئاڵا لە كۆن و ئێستەدا وەك سێمبوڵ و كەسایەتییەكی مەعنەوی گوزارشتی لە ناسنامەی ماڵبات، تیرە، هۆز، خێڵ، نەتەوە، ئایین، نیشتمان، دەوڵەت، قەوارە و هەرێم كردووە. ڕەنگدانەوەی هەر كۆمەڵەیەك بووە لە بارودۆخ و پرسەكانی سیاسی، ئایینی و كۆمەڵایەتی، كە دواتر لە سەردەمی نزیكدا، بووەتە هێمای ڕێكخراوەكان و ناوەندەكان، تەنانەت كۆمپانیا و یانە بچووك و زەبەلاحەكانیش و وەك دیوێكی ئابووریی، تابیر لە پیشەسازی و بزنس دەكات.

وەك لە پێناسەكە دەردەكەوێ، ئاڵا لە قۆناغە جیاوازەكانی مێژووی مرۆڤایەتی ناسنامەكەی كە لە ماڵبات دەست پێ دەكات و بە دەوڵەت و هەرێم كۆتایی پێ دێ، بەرفرەوانتر بووە و بە دروستبوونی دەوڵەت – نەتەوەیش، سەنگی خۆی لە ناو یاسا و دەستووری وڵاتاندا قاییمتر كردووە و وەك بە شێك لە سەروەری و هێڵە بنەڕەتییەكانی دەوڵەت لێی دەڕوانرێ.

مرۆڤ لە كۆندا بە ئامانجی مانەوەی ناسنامەكەی سوودی لە چەندان شێواز لە نموونەی هەڵكەندن (حفر)ـی سەر بەرد و نەخشی سەر بلۆكی لە قوڕ دروستكراو و سوورەوەكراو (خشت - تابووت) وەرگرتووە و دواتر و لە سەردمێكی دیدا كەوتووەتە دەست نەوەكانی دوای خۆی و دەستاودەستیان پێ كراوە. بابلییەكان، سۆمەرییەكان و میسڕییەكان دیارترین ئەو گەل و نەتەوانەن سوودیان لە هەڵكەندن و نەخشاندن وەرگرتووە و مێژووی خۆیانیان پێ ناساندووە و بە بەرهەمەكانیان شانازیان تۆمار كردووە.

هەڵبژاردنی ڕەنگەكانی ئاڵا لە سەردەمی كۆن و نوێدا جێی بایەخی كۆمەڵگەی مرۆیی بووە و ناوەوەی كۆمەڵگەیەكی بە كۆمەڵگەیەكی دی ناساندووە و هەر ڕەنگێك پیرۆزییەكی لای كۆمەڵگەكەی خۆی وەرگرتووە. وەك لە پێشوودا ئاماژەمان پێ كرد، لە قۆناغی یەكەمدا ئاڵا پارچە پەڕۆیەك نەبووە، بەڵكوو زیاتر بریتی بووە بە هەڵكەندن لە سەر بەرد و نەخشی سەر خشتی سوورەوەكراو، دواتر لە سەر قاپوقاچاغ و پلێت یان مس، دواتریش پەڕۆ وەك سادەترین و پێشكەوتووترین كەرستە جێی ئەوانی دی گرتەوە، نەخاسمە كە لە شەڕ و جەنگەكانی نێوان كۆمەڵگە جیاوازەكاندا، زیاتر لە هەمووان ئاسانتر بە دارێك یان بە سەری ڕمێك هەڵدەواسراو لە لایەن كەسێكی تایبەت و دیاریكراو لە ناو سوپا، بەرز دەكرایەوە، بە شێوەیەك مانەوەی ئاڵاهەڵگرەكە هێمای سەركەوتنی سوپاكە بوو، كەوتنیشی واتەی شكستی بوو.

سەرەڕای دروستبوونی دەوڵەت – نەتەوە، بەڵام هێما و دروشمە ئایینییەكان لە ناو ئاڵای زۆرێك لە وڵاتانی مۆدرێندا هەیە. بە پێی بەڵگە مێژووییەكان ئاڵای ئێستەی وڵاتی دانیماڕك كۆنترین ئاڵایە كە وەك خۆی ماوەتەوە و دروشمی خاچی لە سەرە، كە گوزارشت لە مەسیحبوونی كۆمەڵگەی دانیماڕكی دەكات. بریتانیا، نۆرویژ و سویدیش بە هەمان شێوە، درێژكراوەی ئەو ڕەنگدانەوە ئایینییەن. بە گشتی كۆمەڵگەی ئەورووپی هەڵگری تایبەتمەندی مەسیحی بووە و خاچ بە سەر زۆربەی سێمبوڵەكانی دیكەیان زاڵە. عێراق، سعوودییە، توركیا و ئێران دیارترین وڵاتانی عەرەبی و ئیسلامین، ئاڵاكانیان هێما و دروشمی ئیسلامیان لە سەرە و تابیر لە كۆمەڵگەیەكی زۆرینە موسڵمان دەكەن. مایەی سەرنجە چ وڵاتانی مەسیحی یان ئیسلامی لە ژێر سێمبوڵییەتی ئایینییەكەیان هەڵمەتی جەنگیی و كوشتارگەیان لەناوخۆی كۆمەڵگەكان و دەرەوەیان، ئەنجام داوە!

سەرچاوەكان لە بارەی دروستبوونی ئاڵای كوردستان فرە و جیاوازن و هێشتا ساغ نەبووەتەوە، بەڵام بە شێوەیەكی گشتی ئاڵای ئێستەی هەرێمی كوردستان لە لایەن زۆرینەی كورد بە سێمبوڵی نەتەوەیی دادەنرێ و لە پاش دروستبوونی هەرێمی كوردستان وەك قەوارەیەكی سیاسی كە جگە لە كورد پێكهاتەی دیكەی لە خۆ گرتووە، ڕەوایەتی و پشتوانی یاسایی بە دەست هێناوە و وەك پڕۆتۆكۆڵ لە پەیوەندییە دیپلۆماسییەكان بە كار دەهێنرێ.

بە بۆچوونی بەشێك لە مێژوونووسان ئاڵای كوردستان واتە هەمان ئەو ئاڵایەی ئەمڕۆ لە هەرێمی كوردستان بە فەرمی ناسێنراوە لە لایەن زەینولعابدین ناوێك كە نووسەری گشتی جەمعییەی تەعالی كوردستان بوو، لە ساڵی 1920 هاتووەتە دروست كردن، بە شێوەیەك زەمینەی ئاڵاكە لە سەر كارتی پێناسی ڕێكخراوەكە كێشرا بوو. ئیحسان نووری پاشا باسی لەوە كردووە كە ساڵی 1927 واتە دوای لە سێدارەدانی شێخ سەعیدی پیران ڕووی كردووەتە چیای ئاگری لە باكووری كوردستان و سەرۆكایەتی شۆڕشی ئاگری پێ سپێردراوە. سەرنجی بۆ ئەوەیش ڕاكێشاوە كە هەر ئەو ساڵە كۆمیتەیەكی تایبەتی سەربازی هەڵبژێردرا و لە چیای ئاگری ئاڵای سێڕەنگی كوردستانی بەرز كردەوە، كە هەمان ئەو ئاڵایە بووە لە لایەن جەمعییەی تەعالی كوردستانەوە دروستكرا بوو. سووڕەییا بەدرخان دامەزرێنەری كۆمیتەی سەربەخۆیی كوردستان لە قاهیرە لە سەر بەرگری كتێبی "ڕاپەڕینی كورد دژی تورك" كە ساڵی 1928 لە شاری فلادیلفیا لە وڵاتە یەكگرتووەكانی ئەمریكا بڵاو كراوەتەوە، وێنەی هەمان ئەو ئاڵایەی داناوە كە جەمعییەی تەعالی كوردستان دروستی كردبوو و ئیحسان نووری پاشا لە چیای ئاگری بەرزی كردبووەوە. جەمال نەبەز لە بارەی ئاڵای كوردستان چەند بۆچوونێكی جیای هێناوەتەوە و ئاماژەی بەوە كردووە، لە بۆنەیەكدا گوێی لە محەمەد قزلچی دەبێ كە گووتەیەتی؛ ئەو ئاڵایە لە سەردەمی سمكۆی شكاك لە خۆرهەڵاتی كوردستان بوونی هەبووە، پاشان كەوتووەتە دەست دكتۆر عەزیز زەندی كە یەكێك بووە لە دامەزرێنەرانی كۆمەڵەی ئازادیخوازی كوردستان لە ساڵی 1938، بەڵام كاتێك كۆمەڵەكە ناوی بۆ ژیانەوەی كوردستان (ژێكاف) گۆڕا، ئاڵاكە كەوتووەتە دەست دامەزرێنەرانی ئەو كۆمەڵە نوێیە، هەروەها بە هۆی ئەوەی لەوە دڵنیا نەبوون لە ئاییندەدا كورد دەبێتە خاوەن قەوارەی سیاسی خۆی، واتە بەر لەوەی كۆماری كوردستان لە مەهاباد دابمەزرێنرێ، بۆیە سەرانی ئەو كۆمەڵەیە تەنیا وێنەی خۆرەكە-یان لە ناو بازنەیەكدا لەسەر بەرگی گۆڤارەكەیان چاپ دەكرد. جەمال نەبەز لە بەشێكی گێڕانەوەكانی ئاماژەی بەوە كردووە، بەر لە شۆڕشی 14ی تەممووزی 1958 بە سەرۆكایەتی عەبدولكەریم، لەگەڵ ژمارەیەك لە هاوڕێكانی كە لە بەغدا دەیانخوێند، بە بۆنەی ڕۆژی نەورۆز كە هێشتا نەكرابووە پشووی فەرمی، دەچنە دوكانی بەشیر موشیر ناسراو بە (ئوستاز). پاشان بە یەكەوە دەچنە ماڵی مەعرووف جیاوك (مارف) كە دامەزرێنەری یانەی پێشكەوتنی كورد (نادي الارتقاء الكوردي( بوو لە بابولئەعزەم لە بەغدا، بە شێوەیەك ماڵەكەی خۆی كردبووە نووسینگەی یانەكە و تابلۆیەكی بە هەردوو زمانی عەرەبی و كوردی لە سەر هەڵواسی بوو. لە ڕێگەی گەڕانەوەیان قسە دێتە سەر ئەوەی بۆچی مارف جیاوك ئاڵای كوردستانی لەسەر دیواری نووسینگەكەی هەڵنەواسیوە؟ كە مەبەست لە ئاڵا هەمان ئاڵای جەمعییەی تەعالی كوردستان بووە.

یان ئەگەر ئاڵاكەی هەڵواسی، هەڵوێستی حكوومەتی عێراق لەو كاتەدا چی دەبێ؟ لەم نێوەندەدا باسەكان لە نێوان ئەو كۆمەڵە هاوڕێیە گەرمتر دەبن. شاكر مەجرووم كە لە حكوومەتەكەی شێخ مەحموود وەزیری گواستنەوە و گەیاندن بوو، باسی لەوە كردووە ئەو ئاڵایەی كوردستان لە سەردەمی جەنگی یەكەمی جیهانی لە لایەن ئەحمەد موختار جافی شاعیرەوە لە هەڵەبجە دروست كراوە، بەڵام دوای كۆتاییهاتنی جەنگەكە دەكەوێتە دەست مێجەر نوئێڵ كە ڕاوێژكاری سیاسی حكوومەتەكەی شێخ مەحموود بوو، ئەویش دوای ماوەیەكی كەم لە سەفەرێكدا بۆ توركیا دەیگەیەنێتە دەست كوردانی باكوور. جەمال نەبەز لە بەشێكی دیكەی گێڕانەوەكانیدا تیشكی خستووەتە سەر ئەوەی جارێك چاوی بە میر كامەران بەدرخان كەوتووە.

دیارە میر كامەران پێی گوتووە، ئەم ئاڵایە وەك دەرئەنجامی ڕێككەوتننامەی سیڤەر لە ساڵی 1920 لە لایەن شەریف پاشای نوێنەری كورد لە ڕێككەوتننامەكە دروست كراوە. هەندێك لە نووسەران لە ناویاندا مەسعوود محەمەد بۆچوونێكی دیكە لە بارەی دروستكردنی ئاڵای كوردستان دەخەنە ڕوو. بە شێوەیەك پێیان وایە ئەو ئاڵایە لە لایەن ڕەمزی نافیع ڕەشید كە خەڵكی هەولێر بووە، هاتووەتە دروستكردن. ڕەمزی كە لە ساڵی 1917 لە شاری هەولێر لە دایك بووە، ساڵی 1939 بۆ درێژەدان بە خوێندن چووەتە شاری بەیرووت و لە زانكۆی ئەمریكی دەست بە خوێندن دەكات، پاشان ساڵی 1942 بۆ هەمان مەبەست دەچێتە ئەستەنبۆڵ و لە ڕۆبەرت كۆلێژ وەردەگیرێ. ڕەمزی كە هاوكات ئەندامی حزبی هیوا بووە، لە ئەستەنبۆڵ لە نزیكەوە ئاشنایەتی و دۆستایەتی لەگەڵ میر كامەران بەدرخان پەیدا دەكات. هەر لە ئەستەنبۆڵ دەزگەی هەواڵگری ئەڵمانیا پەیوەندی پێوە دەكەن و ئاشنایەتی لەگەڵ گۆتفرێد یوهانس میولەر دروست دەكات. لە میانی دروستبوونی ئەو پەیوەندییەدا، ئەڵمانەكان كە ئەو كات ڕووبەڕووی قەیرانی وزە بە تایبەت نەوت ببوونەوە، دەیبەنە ئەڵمانیا و بەڵێنی دروستكردنی دەوڵەتی كوردی پێ دەدەن، بەڵام لە بەرانبەردا ئەڵمانیا سوود لە نەوتی كوردستان وەربگرێ، نەخاسمە لە سنوورەكانی كەركووك كە لە ژێر دەستی ئینگلیزەكاندا بوو.

ڕەمزی لە مانەوەی لە شاری شتوتگارت لە ئەڵمانیا ئامادەكاری دەكەن بۆ ئەوەی ئۆپەراسیۆنێك (ئۆپەراسیۆنی مامۆت) بۆ ناوچە كوردییەكان لە عێراق ئەنجام بدەن، یەكێك لە ئامادەكارییەكانیان دروستكردنی ئاڵای سێڕەنگی كوردستان بووە. بە وتەی سروود سوعاد كە دەكاتە برازای ڕەمزی ساڵی 1992 میولەر سەردانی هەرێمی كوردستانی كردووە و لە نزیكەوە لەگەڵ شاندێكی پارتی دیموكراتی كوردستان كە موحسین دزەیی تێدا بووە چوونەتە ماڵیان لە هەولێر. سروود سەرنجی بۆ ئەوە ڕاكێشاوە كە میولەر لە ماڵی ئەواندا وردەكاری پەیوەندیی نێوان خۆی و ڕەمزی بۆ باس كردوون، بە شێوەیەك باسی لە دروستكردنی ئاڵای كوردستانیش كردووە، كە لە شتوتگارت و لە ماڵی ئەواندا گفتوگۆ لە سەر هەڵبژاردن و دانانی ئەو چوارە ڕەنگە كراوە، كە دیارە پێشتر ڕەمزی لە كاتی خوێندن لە بەیرووت لەسەر دەفتەری یاداشتەكانی وێنەی ئەو ئاڵایەی كێشاوە و ناوی ڕەنگەكانی هێناوە، تەنانەت بۆ ڕەنگە سەوزەكە بە بنزاری هەولێر نووسیویەتی (كەسك). میولەر بە ماڵباتی ڕەمزی وتبوو، كە بە ڕەمزی گوتووە بۆ لەیەكجیاكردنەوەی ڕەنگەكان دەبێ شتێكی دی هەبێ، ئەویش دروستكردنی خۆرە بیستویەك تیشكەكەیە. میولەر ئاماژەی بەوە كردبوو، بۆ ئەو مەبەستە هاوسەرەكەی ناردووەتە بازاڕ بۆ ئەوەی داو – دەزی زەرد بكڕێ، كە هەر خۆیشی لەسەر ئاڵاكە بیدروێ.

دیارە (ئۆپەراسیۆنی مامۆت) یەكێكە لە ئۆپەراسیۆنەكان و لە ئەفسانە دەچێ، دوای ئەوەی بڕیار دەدرێ پلانەكە جێبەجێ بكەن، ڕەمزی، میولەر، كانێچین و هۆفمان بە فڕۆكە بەرەو باشووری كوردستان بەڕێ دەكەون و بڕیار وابووە لە نزیك هەولێر دابەزن، بەڵام دەوترێ فڕۆكەوانەكە پێشوەختە بە ئەنقەسەت یان بە هەڵە لە نزیك مووسڵ ئاگەداریان دەكاتەوە خۆیان هەڵدەن، دواتر بە هۆی ئەو هەڵەیەی ڕوویدا، نەیاتوانی پلانەكە جێبەجێ بكەن. سروود لە درێژەی گێڕانەوەكانیدا تیشكی خستووەتە سەر ئەوەی ڕەمزی و هاوڕێكانی ئاڵایەكی زۆری قەبارە گەورە، مامناوەندی و بچووكیان لەگەڵ خۆیان هێنابووەوە، سەرەتا بڕیار بووە لە هەولێر دابەزن، دواتر پەیوەندی بە سەرۆك عەشیرەتەكانی پشدەر و بتوێن بكەن و دواتر بگەنە لای شێخ مەحموود. دیارە ئەو ڕووداوە بەر لە ڕاگەیاندنی كۆماری كوردستان بووە، واتە بە دیاریكراوی لە ساڵی 1943 بووە. سروود لە بارەی ئاڵای كۆماری كوردستان لە مەهاباد، پێی وایە كە هەمان ئەو ئاڵایە بوو كە ڕەمزی نەخشەكەی بۆ كێشا و لەگەڵ میولەری هاوڕێی دروستی كرد، كە دەكرێ پاشان بۆ خۆرهەڵاتی كوردستان بردرابێ و دواتریش گەیشتبێتە دەست بەرپرسانی ئەوسای ژێكاف و بۆ كۆمار پەسندیان كردبێ.