مەدام ریكامیێه‌ له‌دوو نیگاری هاوشێوه‌دا

ئاكۆ عه‌بدوڵا

له‌ڕۆژگاری خۆیاندا ئافره‌تانێك جگه‌ له‌وه‌ی ناودارانه‌ ژیان، له‌چوارچیوه‌ی نیگاریشدا به‌دره‌وشاوه‌یی كێشراون. له‌مێژووی هونه‌ری شێوه‌كاریدا به‌تایبه‌تی پێش ده‌ركه‌وتنی ئامێری فۆتۆگرافی چه‌ندانی وه‌ها ده‌بینرێن. یه‌كێك له‌وانه‌ جان فرانسوا جولی ئادێلاید بێرنارد، ناسراو بە (مەدام ریكامیێه‌ 1777- 1849 ) یه‌. ناوبراو كچێكی جوان و سه‌رنجڕاكێشبوو. باوكی پزیشك بوو. له‌ئاهه‌نگێك ‌كه‌وته‌ به‌ردیده‌ی (جاك ریكامیێه‌) و بووه‌ مایه‌ی سه‌رسامی و شه‌یدابوونی. ئه‌و پیاوه‌ یه‌كێ بوو له‌ده‌وڵه‌مه‌نده‌ دیاره‌كانی كۆمه‌ڵگه‌ی پاریسی، كۆمه‌ڵێك بانكی هه‌بوو. ته‌مه‌نیشی له‌سه‌ره‌وه‌ی ‌ته‌مه‌نی باوكی جولیت بوو. له‌ته‌مه‌نی پانزده‌ ساڵی‌ شووی پێكرد. دواتر جوانی و دڵڕفێنی و ژیری خۆی و سامانی هاوسه‌ره‌كه‌ی به‌كار‌هێنا بۆ كێشكردنی عەقڵ و هۆشی پیاوانی سیاسەتمەدار و هزرمەند و هونەرمەند و ئەدیب. سالۆنێكی كردبۆوە كە بووه‌ مەكۆی گردبوونەوەی كەسایەتییە ناودارەكانی ئەو رۆژگارەی پاریس. ناپلیۆن بەچیایەكی سەركێش ناوی دەبرد، دواتریش لەبەر نانەوەی كێشە دژی شۆڕش و بارودۆخی ئه‌وسای وڵات، دووریخستەوە. 
مەدام ریكامیێه‌ حه‌زی ده‌كر له‌به‌رده‌م نیگاركێشان بوه‌ستێ و ئه‌وانیش سه‌رنجی وردی خۆیان به‌كاربهێنن بۆ كێشانی روخسار و پێگه‌كه‌ی. ساڵی 1800 داوای له‌ جاك ده‌یڤد كرد كه‌ ناودارترین نیگاركێشی ئه‌وسای فه‌ره‌نسابوو. ئه‌وه‌بوو لەتابلۆیه‌كدا به‌رجه‌سته‌ی كرد، لەسەر قەنەفەیەكی نایاب راكشاوە و سەری بۆ دواوە سوڕاندووە و لەبینەر دەڕوانێ. جلێكی سپی درێژی پۆشیوه‌ له‌شێوه‌ی پۆشاكی خانمه‌ شازاده‌كان كه‌ دامێنه‌كه‌ی به‌سه‌ر قه‌نه‌فه‌كه‌ شۆڕبۆته‌وه‌. قژی به‌جۆرێك شانه‌كردووه‌ ‌و ‌شریتێكی ره‌شیشی به‌نێو چه‌وانی به‌ستووه‌ وه‌ك ئه‌وه‌ی ئاماده‌یی پێوه‌ دیاربێت‌. روخساری جۆرێك له‌به‌ختیاری و هه‌وڵدانی ده‌ربڕینی قسه‌ی پێوه‌ دیاره‌. هیله‌ لاربووه‌كانی ناو دیمه‌نه‌كه‌ به‌رجه‌سته‌كه‌ری هه‌ست و ئه‌دگاری مێینه‌ن. بەر له‌وه‌ی ئه‌وكاره‌ به‌كۆتا بگه‌یه‌نێ، ده‌یڤد له‌لایه‌كی دیكه‌ی ژووره‌كه‌ چاوی بەپۆرترێتێكی دیكەی مه‌دام ریكامیێه‌ كەوت كە (فرانسوا جیرارد) ی قوتابی خۆی كاری لەسەر دەكرد. ئەوسا ده‌یڤد زۆر تووڕه‌بوو، چونكه‌ بڕوای نه‌ده‌كرد خاتوون له‌هه‌مان كاتدا له‌به‌رده‌م قوتابییه‌كی ئه‌و دابنیشێ، بۆیه‌ و كەل و پەلەكانی كۆكردەوە و لەكاغەزێك بۆی نووسی (خانمەكەم.. من دەزانم ئافرەتە جوانەكان زۆر سەرقاڵی جوانی و شەنگی خۆیانن، بەڵام پێویستە بزانی هونەرمەندانیش شانازی بەكار و كەرامەتی خۆیان دەكەن. عیزەتی نەفسیان هەیە، ئەگەر لەدەستی بدەن، هەموو شتێكیان لەدەستدەچێت. بۆیە رێگەم پێبدە لەو ئاستەدا بوەستم). هه‌ندێك ده‌ڵین ئه‌وه‌شی بۆ نوسیوه‌ (وه‌ها دابنێ یه‌ك له‌و كارانه‌ ته‌واوكراوه‌). بەو جۆرە كارەكە زۆر وردەكاری مابوو دەستی لێهەڵگرت، به‌تایبه‌تی بابه‌ته‌كانی رازاندنه‌وه‌ی ژینگه‌ و ورده‌كاریه‌كانی دیكه‌ی تایبه‌ت به‌جوانكاری. بەڵام لەگەڵ ئەوەشدا كاره‌كه‌ وەك شاكارێكی جیهانی سەنگی خۆی هەیە. تەنانەت لەهەموو ئەو كارانەش ناودارتره‌ كە بۆ ریكامیێە كێشراون. 
 ساڵی 1951 ڕێنێ ماگریتی نیگاركێش  به‌‌هه‌مان ژینگه‌ی كاره‌كه‌ی ده‌یڤد تابلۆی (رونگه‌: مەدام ریكامێیە له‌ده‌یڤده‌وه‌)ی كێشا. لێره‌دا نیگاركێش هاوشێوه‌ی به‌رهه‌مه‌ سوریالییه‌كانی دیكه‌ هه‌مان ناوه‌رۆك و بابه‌تی كۆكردۆته‌وه‌ به‌ڵام به‌چه‌شه‌ و ناونیشانی دیكه‌. له‌شوێن خاتوونی ناوبراو تابوتێكی شێوه‌ نامۆی له‌سه‌ر هه‌مان قه‌نه‌فه‌ داناوه‌. بۆ له‌یه‌كچوونی زیاتری نێوان هه‌ردوو دیمه‌نیش پاشماوه‌ی كراسه‌ سپیه‌ شۆڕبۆوه‌كه‌ی خاتوو ریكامیێه‌ له‌ژێر تابووته‌كه‌ بۆ سه‌ر زه‌ویه‌كه‌ درێژبۆته‌وه‌‌. ئه‌و به‌رهه‌مه‌ش وه‌ك كارێكی نوێی شێوه‌كاری پێگه‌ی دیاره‌ و دوای تێپه‌ڕینی ئه‌و ماوه‌ درێژه‌ چیرۆكه‌ كاریگه‌ره‌كه‌ی  كاره‌كه‌ی پێشووی به‌بیر بینه‌ران هێناوه‌.

ده‌یڤد
جاك لویس ده‌یڤدJacques-Louis David   ( 1748- 1825) ی نیگاركێشی فه‌ره‌نسی بەیەك لەبلیمەتەكانی نیگار دادەنرێت. بەهۆی گەڕان بەدوای كەلەپووری كلاسیكی گریكی و رۆمانی كۆن و داڕێژتنەوەیان بەشێوەی نوێ، توانی قوتابخانەی كلاسیكی نوێ دابمەزرێنی. ئەوسا جاڕی ئەوەیدا دەستنیشانكردنی ساتی درامی و بەكارهێنانی لەناو تابلۆ، بنەما سەرەكی كلاسیكی نوێیە. بەو كارەشی شۆڕشێكی گەورەی بەسەری رێڕەوی رۆكۆكۆ هەڵگیرساند. زیاد لەهەموو هونەرمەندێكی ئەو رەوتە نوێیەش، زیاتر هەوڵیدا هونەری رۆمانی زیندووبكاتەوە. زۆربەی تابلۆكانیشی كە بابەتی مێژوویی و ئەفسانەییان گرتۆتەخۆ، بارگاوین بەپەیامی جۆشدارانە و دروشم و ناوەرۆكی سیاسی و نیشتمانی. لەناو زۆربەشیاندا زیاتر لەڕەنگ، جەختی لەڕێسای ئەندازەیی و هێل دەكرد. هاوكات لەكێشانی پۆرترێتیش لێهاتوو بوو. بەدەر لەهونەریش، لەكاتی شۆڕشە مەزنەكەی وڵاتەكەی، زیاد لەهەموو نیگاركێشێكی دیكە، رۆڵی كارای گێڕا و مكوڕانەش بانگەوازی بۆ چاكسازی سیاسی رادیكالی و راماڵینی دەسەڵاتی ستەمكار دەكرد. لەسەردەمی ناپلیۆنیش بەتوندی جلەوی هونەری شێوەكاری وڵاتەكەی گرتبوو.

ماگریت

ڕێنێ ماگریت  René Magritte 1898 -1967 ی به‌لجیكی لەنیگاركێشە هەرە دیار و كاریگەرەكانی سەدەی رابردووە. لەهونەری شێوەكاری، بەرامبەر بەسەلڤادۆر دالی، بەجەمسەرەكەی دیكەی رێبازی سوریالی دادەنرێ. بەڵام سوریالییەتی ئەو لەهی سوریالییەكانی دیكە جیابوو. جۆرێك لەدەربڕینی نەست، یاخود دەربڕینی خەونەكان نەبوو. بەڵكو هەڵزنانەی هەستییانەی كەلوپەلە كێشراوەكانبوو. لەناو سوریالییەكانیشدا تاكە هونەرمەند بوو واقیعیانە وێنەی دەكێشا و شێوە و چەشەی وەهاشی بنیاد دەنا كە پێشتر نیگاركێشان بەلای دانەچووبوون. ئەو ستایلێكی وەهای گرتبوەبەر كە بەمەبەستی گەیشتن بەبنیاتی كەش و هەوای سوریالییانە، هەموو هۆكارێكی لەخشتەبردنی چاوی بەكاردەهێنا. بەهۆی خەیاڵی قووڵیش توانی سەرچاوەیەكی هونەری وەهای بۆ بدۆزێتەوەی لەناویدا پێكهاتە هێماییە بێكۆتاییەكان دەستەبەربكات. هەر بۆیە سوریالییەتیەكەی بەهەڵگری هزری و شاعیریەتی دادەنرێت. لەتابلۆكانی دا پەنجەرەی وەهای بۆ بینەر كردۆتەوە تاكو لەناویاندا بچێتە ناو لایەنە تاریكەكانی هۆش. واتا لەناویاندا ئەوانەی نیشانداوە كە ناكەونە بەر دیدە. لەكاتی دیارنەمانی هەستیش، رێگەیەكی وەها دەخەنە سەرپشت كە لەشێوە باو و زانراوەكان گەلێك دوورتر دەچن. زیاتریش بەو كارانە ناوبانگی دەركرد كە لەناویاندا هەوڵیداوە توخمە ئاساییەكان لەڕێچكەی نائاسایی نزیكبكاتەوە تا واتای نوێ ببەخشن كە پێشتر نەزانرابوون. بەوەش هەم بینەر ناچاردەكات زۆر بەوردی لەناوەرۆكەكان بڕوانێ، هەمیش بۆ خۆی بووە نیشانەیەكی جیاواز لەمێژووی سوریالی.